Middeleeuwse Tuinen, Trimesterlezing Tuinkunst & Parken
door drs. H.J. Saaltink
20 december 2007, 19:30-21:00
Hogeschool Utrecht, Nijenoord 1 3552 AS Utrecht (lokaal C.02.08) ; route

Samenvatting van trimesterlezing:

Middeleeuwse tuinen zijn verborgen in de mist van vele eeuwen. En er is geen enkele originele middeleeuwse tuin bewaard gebleven, we kunnen nergens gaan kijken. Daarom is het uitermate boeiend er toch een glimp van op te vangen. Maar eerst moeten we ons daarvoor wat gaan verdiepen in de leef- en denkwereld van middeleeuwse mensen. Want tuinen weerspiegelen altijd de cultuur waarin ze zijn ontstaan.

En daar beginnen de moeilijkheden. Wanneer bijvoorbeeld in één van de weinige middeleeuwse geschriften over tuinen een monnik een opsomming geeft van de planten die in zijn tuin staan zijn er twee mogelijkheden. Of ze hebben er werkelijk gestaan, of hij bedoelt eigenlijk te zeggen: in een ideale kloostertuin behóren die planten te staan. Het ‘waarheidsbegrip’ van middeleeuwse mensen is anders dan dat van ons. Feit en fictie lopen door elkaar heen.

De middeleeuwse mensen leefden in een van het christendom doordrenkt tijdperk waarin de liefde voor de Moeder Gods, Maria, centraal stond. Bovendien beschouwden zij het als een religieuze opdracht om het verloren gegane paradijs te herscheppen, een tuin te maken als een aards paradijs in het perspectief van het toekomstige hemelse.

We kunnen het één en ander te weten komen door bestudering van de weinige middeleeuwse geschriften over tuinen. Maar meer nog door het bekijken van de vele afbeeldingen, vaak prachtige miniaturen in schitterend geïllustreerde handschriften van getijdenboeken, evangeliën en missalen. Ze zijn meestal niet bedoeld als plaatje van een reële tuin; ze dienen meer als illustratie bij een verhaal. Toch ontdekken we vele details die voortdurend terugkeren zoals fonteinen, zodenbanken, bloemen en planten, vormsnoei, verhoogde bedden en omheiningen.

Tijdens de lezing gaan we ons met behulp van dia’s van die miniaturen en van prenten en schilderijen een beeld vormen van de tuinen van middeleeuwse mensen.

Daarbij ontdekken we de ‘Hortus conclusus’, de ‘besloten hof’ met zijn sterke religieuze vormgeving, waarin Maria zit met haar Kind, te midden van planten die allerlei symbolische betekenissen hebben, met als bekendste voorbeeld de madonnalelie. Maar we zien ook lusthoven met in onze ogen tamelijk woeste feesten. We gaan kijken in hun nutstuinen met voedingsgewassen en geneeskruiden, zowel in kloosters als daarbuiten. En een monnik, die leefde aan het begin van de 9de eeuw, vertelt ons in een gedicht enthousiast over zijn tuintje en zijn planten.

We maken een ‘excursie’ naar enkele middeleeuwse tuinen die in onze tijd, met behulp van veel onderzoek, opnieuw zijn aangelegd en ingericht.

Tenslotte zullen we zien dat het beeld van de middeleeuwse Hortus conclusus eeuwenlang in onze hoofden is blijven hangen en als metafoor te voorschijn komt in prenten en gedichten.

(afgebeeld pagina uit Pietro de Crescenzi: Livre des Prouffis Champestres et Ruraux, Book VI (ca. 1470), bron The Pierpont Morgan Library)