Het eerste platform Groen erfgoed in 2020 vindt plaats op woensdagmiddag 4 maart bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) in Amersfoort. U bent hiervoor van harte uitgenodigd.

Tijdens dit platform duiken we de diepte in van het meest gebruikte, maar minst bestudeerde onderdeel van groen erfgoed: de paden. Er is sprake van een toenemende verharding: zandpaden krijgen een halfverharding, halfverharde paden raken verhard. Dit komt vaak door intensief gebruik, arbo-eisen, onderhoudslast en toegankelijkheid voor mindervaliden. Een mogelijk gevolg is een eenvormig beeld door heel Nederland, dat niet is gebonden aan de lokale ontwikkeling of ontwerpstijl.

De sprekers behandelen de cultuurhistorische aspecten, de gebruikseisen en de technische mogelijkheden en materialen van de opbouw en afwerking van paden. Aan de hand van casussen bespreken we met elkaar hoe de verschillende materialen recht doen aan de historie, de ‘sense of place’, en gebruiksmogelijkheden.

13.00 Inloop met koffie en thee
13.30 Welkom en uitleg programma Mariska de Boer, dagvoorzitter
13.40 Pragmatische of conceptuele keus: historische bronnen over de aanleg van een pad, Natascha Lensvelt, RCE
13.55 Halfverharding wat is dat, over de techniek van halfverharding, Marc de Jager, Koninklijke Ginkel Groep
14.10 Toegankelijkheid voor mindervaliden, Kees Kuijken, kenniscentrum Handicap & Groen
14.25 5 casussen (van 5 min.) met problemen of oplossingen voor onderhoud, gebruik en inrichting in verschillende parken
15.00 pauze
15.30 Speakerscorner
15.35 Discussie met panel en publiek, geleid door Joost van der Linden
15.40 Samenvatting door de dagvoorzitter
16.30 Afsluiting en netwerkborrel

De bijeenkomst is gratis bij te wonen, maar aanmelden is wel noodzakelijk: aanmelden.

Figuratieve kaart van de tuin van huis Batestein te Vianen (1632) (Bron: Regionaal Historisch Centrum Zuidoost Utrecht)

Natuurlijk is de vogelvluchtkaart van huis Batestein te Vianen bekend. Onder andere Vanessa Bezemer Sellers brengt hem naar voren in haar publicaties. En  het dubbele cirkelmotief komt ook naar voren in Tuingeschiedenis in Nederland deel III, in de bijdrage van Thea Dengerink. Daar waar de vogelvluchtkaart als afbeelding is opgenomen is deze vaak klein en zwart-wit. Hoe mooi als je dan een goede scan van een mooi exemplaar online tegen te komen. Zodat je lekker kan inzoomen en al die details in de tuin rustig kunt bekijken. Kijk zelf maar: Figuratieve kaart van de tuin van huis Batestein te Vianen.

Hier onder tweemaal een uitsnede met levende have: in vormsnoeikunst en rond scharrelend.

Villawijk De Braamberg en Ruimzicht (Arnhem 1924), Johannes van Biesen (Bron: Gelders Archief)

Ze blijven aansprekend die vogelvluchttekeningen van nog te ontwikkelen villaparken uit eind 19de en begin 20ste eeuw. Ook het Gemeentelijk Grondbedrijf Arnhem probeerde via een wervingsaffiche met een vogelvlucht gronden in de villaparken Braamberg en Ruimzicht te slijten (groot); gronden aan weerszijde van de Apeldoornseweg net voorbij Sonsbeek. Er werd zelfs een Duitstalige versie van het affiche gemaakt.

Villenviertel De Braamberg en Ruimzicht (Arnhem 1924), Johannes van Biesen (Bron: Gelders Archief)

Beide affiches dateren uit 1924 en in net dat jaar maakte de K.L.M. een luchtfoto in vogelvlucht. Er is wat gaande linksonder, maar dat is geen villabouw. Het Ronde Bosje staat nog op de luchtfoto waar het affiche een landhuis had gedacht. Het laatste is er nooit gekomen. En heel Braamberg kwam slechts beperkt tot ontwikkeling. En Ruimzicht, middenboven op het affiche, al helemaal niet.

Luchtfoto in vogelvlucht met De Braamberg (1924) (Bron: Gelders Archief)

De tekenaar was de latere Arnhemse gemeentearchitect Johannes van Biesen. Hij maakte in 1927 nog een soortgelijk affiche, voor Tuindorp De Paaschberg (groot); naast en achter Bronbeek.
Jan Holwerda

Tuindorp De Paaschberg (Arnhem 1927), Johannes van Biesen (Bron: Gelders Archief)

Even een persoonlijke herinnering. Begin 1990, dertig jaar geleden, was er de tentoonstelling en de gelijknamige publicatie Meer om cieraet als gebruijck. In het Arnhems Gemeentemuseum, waar de tentoonstelling was, was ook een lezing. Door ‘onze’ Carla, die ik toen en nog lang daarna alleen kende van publicaties als in het vakblad Groen. Het materiaal op de tentoonstelling was geweldig, maar ik had toen ook nog niet zoveel gezien. De lezing zal dat ook zijn geweest, maar wat ik me vooral ben blijven herinneren is dat er een krant werd aangehaald met een citaat dat ging over het gevoel dat het materiaal opriep. De reacties daarop varieerden van ‘lacherig’ tot ’trots’, maar het verwoordde zo mooi wat ik gezien had.

Lang bleef het bij die vage herinnering. Tot nu, tot delpher.nl met al die gescande kranten. Nu kan ik het terugzoeken. Het zal de NRC van 26 januari 1990 zijn geweest, aangehaald op de lezing op 10 februari. Het is een paginagroot artikel (lees hier) en dit moet het citaat zijn geweest:

Wie raakt niet ontroerd bij de tuinontwerpen in het Arnhems Gemeentemuseum? De waterverf waarmee de bosschages en paden zijn ingekleurd, is uitgelopen en verschoten. De randen van het papier zijn opgegeten door schimmel en vocht. Landschapsarchitecten van drie eeuwen hebben ze beschreven met krullen en kinderletters…

U had nog wat te goed. De webmaster was plaatsing ontschoten. Excuses.

Bij deze twee van de teksten uitgesproken tijdens de presentatie Tuingeschiedenis in Nederland III. Verdwenen tuinen, d.d. 12 december 2019 op Huize Gunterstein (Breukelen):

Lenneke Berkhout met Een pleidooi voor meer onderzoek naar cultuurhistorische aspecten van onze tuingeschiedenis; PDF

Korneel Aschman met Tuingeschiedenis in Nederland bundel III, PDF

Uit het ‘Arnhemse’ deel was al bekend dat Gijsbert Van Laar van Utrecht den 17 Aug: 1792 Beekhuizen bezocht. Uit het ‘Zeeuwse’ deel blijkt dat Gbt van Laar van Alkmaar Aanlegger van Hoven en Buiteplaatsen & bloemist er 16 aug 1799 opnieuw was. Met Anthonie van Wetering bloemist etc te Oegstgeest bij Leiden [broer van Arie van Wetering, compagnon van Gijsbert van Laar]. Tussen de twee staat nog ene Jansen.

In de tuingeschiedenis is het gastenboek van Beekhuizen (Velp) mogelijk het meest bekende. In het Gelders Archief ligt een kopie dat loopt van 29 augustus 1790 tot en met 30 augustus 1795. Enige jaren geleden werd nog een deel bij het Zeeuws Archief gevonden. Dit loopt van 20 mei 1797 tot en met 23 juli 1800. De periodes laten vermoeden dat er ook een tussenliggend deel bestond en misschien nog bestaat. Verder is er het vermoeden dat er ook navolgende delen hebben en mogelijk nog bestaan want verschillende reisverslagen van na 1800 maken melding van het tekenen van het gastenboek op Beekhuizen. Zo kwam ik er laatst een tegen in een reisverslag uit 1807.
Het gezelschap ging van kasteel Rosendael naar Beekhuizen en:
‘Hier [op Beekhuizen] wierden wij eerst door den tuinman in een klein koepeltje geleid, daar wij onze naamen in een hiertoe expresselijk ingerigt boekje moesten schrijven. Verscheidene vroegere bezichters deezer heerlijkheid, hadden dit met toepasselijke spreuken of dichtstukjes gedaan, dan, daar onze geest juist op dit ogenblik zoo vlug niet was, en wij dit niet van te vooren geweeten hadden, schreeven wij slechts eenvoudig onze naamen, behalven mijn broeder, die achter de zijne nog een half onlees, althans onvertolkbaare Hoogduitsche spreuk, met een Latijnsche uitgang, voegde. Onder de groote meenigte naamen van vregere bezichtigers zagen wij verscheidene van onze kennissen! Dan, terwijl wij dit boekje studeerden, hoorden wij eenklaps ’t gedruis van een verbaazende waterval, welke aan ’t einde van een beekje, op eenigen afstand van ons, viel over eene ruwe kolonnade, ’t welk een betooverend schoon gezicht was!…’
Jan Holwerda

Cascade van Beekhuizen (1798-1803), Warnaar Horstink (Bron: Noord-Hollands Archief)

Ontwerp tuin Huis ten Boch (ca. 1730), Daniel Marot (Bron: Museum Meermanno, foto Erik Geleijns)

Jaren geleden liet ik op een RTC van Cascade veel tuinontwerpen, prenten en ander beeldmateriaal van de tuinen van Huis ten Bosch zien (en er is heel veel materiaal). Bovenstaand ontwerp van Daniel Marot toen in zwart-wit. Hoe leuk, nu komt ie in kleur voorbij op twitter (door Erik Geleijns conservator oude collecties Meermanno). Hieronder het tweede ontwerp van Marot dat in het Haags Gemeentearchief ligt.

Ontwerp tuin Huis ten Boch (ca. 1730), Daniel Marot (Bron: Haags Gemeentearchief)

(OVERGENOMEN)

Het Stichtse Landsiraad – Kasteel Heemstede bij Houten verschijnt 23 januari.

De contouren van Kasteel Heemstede zijn bekend aan eenieder die aan de westzijde van Houten wandelt, fietst of rijdt. Dichtbij de ridderhofstad de Oude Heemstede bouwden Maria van Winssen en Hendrick Pieck in 1645 dit fraaie kasteel met zijn kenmerkende torens. Met de komst van Diderick van Velthuysen in 1680 brak de glorietijd van het buiten aan. Het landhuis werd van kostbare interieurs voorzien, vermoedelijk door Daniel Marot, die ook op Het Loo en het Slot van Zeist werkzaam was. De tuinen om het huis werden uitgebreid en zodanig verfraaid dat ze in die tijd golden als een bezienswaardigheid van de eerste orde: men sprak van het Stichtse Landsiraad. De toenmalige uitleg werd schitterend vastgelegd door Isaac de Moucheron in aquarellen en gravures, die in dit boek worden weergegeven.

Na het overlijden in 1716 van deze kapitaalkrachtige eigenaar trad er een verandering in. De grandioze tuinaanleg werd meer en meer vereenvoudigd. Begin twintigste eeuw was er nog weinig van over. Wel werden tussen 1905 en 1919 het huis en de interieurs gerestaureerd en vernieuwd onder leiding van architect Johannes van Nieukerken. Na een periode van langzaam verval trof het huis in januari 1987 een dramatisch lot. Een groot deel van exterieur en interieurs werd door een felle brand vernietigd.

In het laatste deel van dit prachtig geïllustreerde boek beschrijven de auteurs, beiden al tientallen jaren intensief betrokken bij het landgoed, de moeizame periode na de brand, die uiteindelijk resulteerde in de restauratie die begon in 1999. Inmiddels heeft het huis na vele inspanningen zijn trotse allure teruggekregen en wordt eraan gewerkt de tuinaanleg in oude luister te herstellen, zoals dat omstreeks veertig jaar geleden bij Het Loo is gebeurd

Anthony Lisman en Leo Wevers, Het Stichtse Landsiraad – Kasteel Heemstede bij Houten, ISBN 9789079156474 224 p. € 24,95

Iets inzien kan hier: issue.com
Actieprijs en bestellen bij stokerkade.

Gezicht op de tuin van Martinus van Barnevelt (Gorinchem, ca. 1760-1770), anon.
Harkende tuinmannen zie je volop, maar wat was nou de opbouw en afwerking van de paden?

Op het eerstvolgende Platform Groen Erfgoed, woensdagmiddag 4 maart, willen we het over de afwerking van paden hebben; het meest gebruikte maar misschien wel minst besproken element in het groen erfgoed. Er is sprake van een toenemende verharding van paden: zandpaden krijgen een halfverharding, halfverharde paden een gesloten verharding. Intensief gebruik, arbo-eisen, onderhoudslast en toegankelijkheid voor mindervaliden zijn de (vaak begrijpelijk) redenen hiervoor. Gevolg is wel een wat eenvormig beeld door heel Nederland, niet gebonden aan de plaatselijke historische ontwikkeling.

Wij zoeken historische informatie uit bronnen als bestekken, afbeeldingen of literatuur over de afwerking (eventueel de breedte, maar niet het verloop) van paden. Hoe werd het pad opgebouwd, met welke toplaag afgewerkt en is er een kantopsluiting? Kwamen materialen van ver, of van dichtbij? Was het materiaal een pragmatische keus, of is er sprake van een conceptuele keus bijvoorbeeld gerelateerd aan de ontwerpstijl? Is er meer bekend over het onverharde (zand-) pad: pragmatische of wellicht ook conceptuele keus? Op deze site staat een  mooie vondst over het gebruik van ‘kif’, mét de uitgebreide motivatie ervan (zie hier). Wellicht is er meer? We zijn heel benieuwd.

Mocht je zelf een overzichtslezing willen geven van maximaal een kwartier, of heel kort een casus belichten, neem dan ook contact op via n.lensvelt@cultureelerfgoed.nl

Namens de programmacommissie, Natascha Lensvelt