J. de Beijer, 1748. Tekening van het Koningshuis. Museum Het Rondeel, Rhenen.

Koning Frederik I vluchtte dus met zijn vrouw Elisabeth Stuart in 1620 vanuit Bohemen naar de Republiek der 7 Verenigde Nederlanden en kwam in 1621 in Den Haag aan. De eerste jaren woonden zij xe2x80x99s winters in Den Haag en xe2x80x99s zomers in Paleis Honselersdijk, maar later lieten zij als zomerpaleis het xe2x80x98Koningshuisxe2x80x99 in Rhenen bouwen, op de plaats van het Agnietenconvent. Dit paleis is gebouwd in 1630 /1631 door de Haagse stadsarchitect Batholomeus van Bassen (1590-1652). 

Plattegrond van de gronden van het Koningshuis, get. door C. H. von Bonn, 1748. Bull. KNOB. JG. IV.

In 1631 werden de voormalige kloostertuinen geslecht. Helaas is er geen document bewaard gebleven met de indeling van de tuinen uit de jaren xe2x80x9930 van de 17^de eeuw. Wel kennen we een plattegrondtekening van C.H.von Bonn, uit 1748, waarop de ligging van paleis en tuinen duidelijk is waar te nemen (zuiden boven). We zien een zwarte terug-gekantelde xe2x80x9cExe2x80x9d, welke de plattegrond van het paleis voorstelt. Ten noorden en zuiden van het huis liggen resp.de ommuurde voorhof en achterhof. Achter deze laatste hof en nog binnen de stadmuur ligt de voormalige kloosterbegraafplaats, daarachter de stadsgracht (met brug), de stadswal en vervolgens de uiterwaard (Koningswei) en de Rijn. De voorhof en de achterhof liggen in elkaars verlengde en zijn georiënteerd langs een middenas van symmetrie, die ook het paleis in twee gelijke delen verdeelt. Zowel de voorhof als de achterhof zijn via een poort toegankelijk. De Cunerakerk ligt ten zuidoosten van het paleis; ten westen er van ligt binnen de paleismuren, een grote kruiswijs verdeelde tuin (vrij op het westen), waarschijnlijk al vanaf 1631 de moestuin. De ordening van dit complex met paleis, voor- en achterhof en direct opzij uitgestrekte moestuinen, geeft een duidelijke overgang in stijl te zien, van renaissance-aanleg naar Hollands classicistische tuinarchitectuur. Mogelijk was een van de hoven ook nog versierd met parterres. De grote omwalde, omgrachte en omsingelde boomgaard annex nutstuin, staat in 1828 bekend als xe2x80x9cKoningsboomgaardxe2x80x9d, o.a. beplant met wilgen (wilgentenen-cultuur). De tekening doet vermoeden dat het (2/5^de) zuidelijke deel is beplant met bomen en dat het (3/5^de) noordelijke deel mogelijk wordt ingenomen door klein fruit (bessen), omringd door laag geënt fruit (xe2x80x9cnaantjesxe2x80x9d) langs de randen van de vakken. Het totale terrein is verdeeld in de Vitruviaanse / Hollands classicistische verhouding 2:3, en de acht deeltuinen zijn gerangschikt langs een middenas van symmetrie. Het ziet er naar uit dat Frederik (en architect Van Bassen) bij het ontwerpen van deze tuin de plattegrond van Honselersdijk voor ogen heeft gehad. De omtrek van de Koningsboomgaard is op Google Earth nog duidelijk te onderscheiden. CO.

Lit. H. P. Deys. Frederik V van de Palts en zijn bezittingen in Rhenen. Oud Rhenen: tijdschrift voor de historie van Rhenen. Jg.16, mei 1997, no.2.

Elisabeth Waller stuurde onlangs een interessant artikel op uit Die Zeit nr. 50, dd. 6 december 2007. (http://www.zeit.de/2007/50/Heidelberg-Schloss). Daarin staat te lezen dat reconstructie van de renaissance-tuin rond Schloss Heidelberg serieus overwogen wordt en op dit moment ter discussie staat. Hans-Joachim Wessendorf heeft met zijn mede-standers een stichting opgericht (http://www.stiftung-hortus-palatinus.de), om zijn doel, de heraamleg van de Hortus Palatinus te verwezenlijken. Op de website van deze stichting wordt de geschiedenis van de tuinen in het kort behandeld en ook vele vragen worden hier aan de orde gesteld. De belangrijkste vraag luidt: xe2x80x9cWerden Bäume gefällt?xe2x80x9d en het antwoord luidt: xe2x80x9dEs gibt auf dem Schlossareal ca. 750 Bäume. Einige wenige Bäume sollen entfernt werden, wenn sie z. B. bereits geschädigt sind oder um eine Blickachse freizumachen.. Alle wichtigen, schönen Bäume bleiben erhalten und werden in den Garten integriert (auch die Turner-Eiche).xe2x80x9d Dat integreren lijkt meer een droom dan werkelijkheid. Zie de foto van de hedendaagse situatie hieronder. Misschien is het een goed idee (denk aan 2008 Cascade-Jaar van actie en reactie) als Cascade-vrienden op deze website ook eens enige kritische opmerkingen zouden plaatsen c.q. vragen zouden stellen. In ieder geval kunnen we hier wel constateren dat in Nederland een dergelijke operatie waarschijnlijk niet (meer) mogelijk zou zijn.

Waarom is dit project voor Cascade-vrienden nu interessant? De Hortus Palatinus valt onder onze Cascade-doelstelling (stimulering van de geschiedenis van de tuin- en landschapsarchitectuur in Nederland en in gebieden die onder Nederlandse invloed hebben gestaan). We zouden kunnen zeggen dat dit laatste het geval is want de opdrachtgever is namelijk de kleinzoon van Willem van Oranje, Keurvorst Frederik (V) van de Palts, die als teken van liefde voor zijn vrouw Elisabeth Stuart deze tuinen heeft laten aanleggen. In 1615 droeg hij aan de Franse architect Salomon de Caus de aanbesteding op. De Caus woonde vanaf 1590 in London en werkte daar aan vele opdrachten voor het Engelse koningshuis. Naast Nederlandse invloeden heeft de Hortus Palatinus ook zeker Italiaanse, Franse, Duitse en Engelse invloeden ondergaan. In 1619, tijdens de uitvoering, in het begin van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648), werd de protestante Frederik tot koning van Bohemen gekozen en in 1620 door de rooms-katholieken verjaagd. Slechts één winter is hij koning geweest. Dit bezorgde hem de naam xe2x80x98Winterkoningxe2x80x99. De tuinen in Heidelberg zijn nooit helemaal volgens het plan van De Caus voltooid. Frederik en zijn vrouw Elisabeth zijn namelijk naar Nederland gevlucht en lieten in Rhenen een nieuw paleis bouwen met bijbehorende tuinen. Wordt vervolgd op volgende weblog. CO.

Lit. Salomon de Caus. Hortus Palatinus. Heidelberg, 1620. Digitale uitgave: http://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/metzger1829.

Kloosterplattegrond St. Gallen  Bron: Stiftsbibliothek St. Gallen / Universität Wien

Afgelopen donderdagavond verhaalde Henk Saaltink over Middeleeuwse tuinen. Een interessant, enthousiast verhaal, rijk geillustreerd met dia’s, en vooral ook persoonlijke beleving en belevenissen. Een rijkdom die maakt dat je meer wilt lezen, meer wilt zien, i.i.g. wilt terugzien. Daarom vandaag en morgen een 2-tal weblogs met wat handreikingen.

Waar verhaald wordt over Middeleeuwse tuinen komen altijd een 3-tal bronnen naar voren. Dit zijn de Kloosterplattegrond St. Gallen (819-826), de Liber de Cultura Hortorum van Walahfried Strabo von der Reichenau (842) en de Capitulare de villis van Karel de Grote (8e tot 10e eeuw).

De geweldige website Plantaardigheden heeft o.a. een webpage met Oude kruidenboeken online.
Met meerdere verwijzingen naar die Hortulus van Strabo; Latijnse versie met toegevoegde miniaturen, een Duitse vertaling, het Latijn-Nederlandse boekje en meer.
En ook meerdere verwijzingen naar Capitulare de villis; Latijnse versies, Franse webpages, een Wikipedia entry, maar ook een lijst met o.a. de Nederlandse benamingen.

Dan tot slot de Kloosterplattegrond St. Gallen. De website St. Gall Monastery Plan laat het plan zien, maar kent ook allerlei mogelijkheden om in te zoomen en omvat veel, heel veel details en informatie. Tuurlijk kennen we de plattegrond vanwege de tuinen, begraafplaats en boomgaard. Maar ik leer nu dat het plan samengesteld is uit 5 samengenaaide stukken perkament, een 40-tal strukturen omvat, meer dan 300 bijschriften kent, en een zijde met het plan en een zijde met beschrijving heeft. En er valt te lezen over scenario’s voor de tot standkoming, want als gezegd er zijn 5 delen, maar ook inkt(kleur) verschillen.  JH

Begraafplaats/boomgaard (linker helft) en Groentetuin (rechtsboven)

Medicinale kruidentuin (links) en Kloostergang (rechts)