Ontwerp van Leidse Hout, K. C. van Nes, i.s.m. Bureau Granpré Moliere, Verhagen en Kok, ca. 1927.
Bron: Speciale Collecties, Bibliotheek WUR.
In donkergroen zijn de sportvelden aangegeven.

Wat is eigenlijk een volkspark? Dit was een vraag die de Stichting Leidse Hout Monumentwaardig onlangs stelde aan het kennisinstituut RACM. Daar moest men het antwoord op schuldig blijven. Vandaar deze weblog, in de hoop dat RACM hier ook nog wat van kan leren.

Gerrie Andela schreef een uitgebreid artikel over het ontstaan van het volkspark in Wonen-TA/BK 1977, no. 9 / 10, p. 12-28. Het is bekend dat aan het eind van de 19de eeuw er sprake is van een nieuw natuurgevoel en de opkomst van een grote behoefte aan buiten-recreatie, denk aan Heimans en Thijsse, de oprichting van de Ver. Natuurmonumenten, de NJN en de AJC.

De opkomst van volksparken, afkomstig uit Duitsland, sloot naadloos bij deze behoefte aan. Pionier op dit gebied is de Duitse tuintheoreticus C.C.L. Hirschfeld. Hij stelt duidelijke eisen voor de inrichting van een volkspark: aanleg in landschapsstijl, met rij- en wandelpaden, paviljoens met versnaperingen, muziektenten, vijvers, bootjes; ook, om het volk te verlichten, pleitte hij voor monumenten van geschiedenis en kunst. Het eerste park in de zin van Hirschfeld is de Englischer Garten in Muenchen (1789); later volgt in 1824 een park dat op initiatief van het gemeentebestuur werd ingericht, het Volkspark bij Magdeburg, ontworpen door P.J.Lenné.

In de tweede helft van de 19de eeuw komt de nadruk meer te liggen op de aanleg van sportterreinen, zoals tennis- en turnbanen, spelplaatsen voor allerlei balsporten, vijvers en renbanen (Gustav Meyer, Lehrbuch der schoenen Gartenkunst, 1860).

Nog later (Hamburg, 1909) blijkt dat de landschapsstijl niet langer bepalend is voor de vorm van het park, maar eerder de vorm van de sportterreinen en andere voorzieningen. Een stadion, een renbaan,  een zwembad en sportterreinen vormen dan de hoofdbestanddelen van het park, naast een formele tuin en een vijver.

In Nederland loopt de ontwikkeling iets achter maar wel parallel. Openbare wandelgelegenheden (geen volksparken) waren er al heel lang natuurlijk. Denk aan de Maliebaan, het Lange Voorhout, De Hout in Haarlem en Alkmaar en de Plantage in Amsterdam. Echte volksparken waren net als in Duitsland en Engeland allereerst een zaak van particulier initiatief. Het waren parken in landschapsstijl, met in aanvang bescheiden sportaccomodatie. Het Vondelpark (J.D. en L.P.Zocher)  bood mogelijkheden voor wandelen, fietsen, musiceren en schaatsen. In het Oosterpark (Amsterdam) plande Leonard Springer kinderspeelplaatsen, een vijver en een muziektent.

Het eerste echte Nederlandse volkspark bestemd voor arbeiders en niet voor de gegoede burgerij, was het Volkspark in Enschede, naar ontwerp van D. Wattez (1873). Later volgden het Volkspark te Rijssen (1912) en Meppel (1914), beide ontworpen door Springer. Kort na de eeuwwisseling (Woningwet 1901) begon de traditionele opzet van een openbaar park toch te verschuiven van een esthetische beleving naar een sociale functie. In het Vondelpark kwamen tennisbanen en in Het Park aan de Maas een aantal sportvelden.

Het Stadspark in Groningen is het eerste park in Nederland waarvan de vormgeving door de diverse sociale voorzieningen wordt bepaald. Het Zuiderpark in Den Haag, het Kralingse Bos in Rotterdam en het Amsterdamse Bos in Amsterdam werden aangelegd in deze traditie. Vele recreatievoorzieningen, die inspelen op de behoeftes van sterk uitbreidende grote steden vormen het uitgangspunt: speeltuinen, sportvelden, plantsoenen, bos, natuurterreinen, boulevards, parkwegen, volkstuinen, en vaak ook een stadion en een kampeerterrein.  CO

Schloss Dyck Bron: Stiftung Schloss Dyck

We weten het nu zo langzamerhand wel denk ik, het Cascade-lustrumjaar 2007 heeft als thema WATER. We proberen zoveel mogelijk aandacht aan WATER te schenken, zoals al op de weblogs van 8 januari en 20 maart. Op onze lustrumexcursie in september (zie weblogs van 15 en 18 juni, heeft u al ingetekend?) gaan we een bezoek brengen aan Wasserschloss Dyck, maar wat is nu eigenlijk een Wasserschloss?

Als Wasserschlösser oder Wasserburgen werden Schlösser oder Burgen bezeichnet, deren Außenmauern allseitig von Wassergräben umgeben sind, die ursprünglich der Verteidigung dienten. In Westfalen werden diese Gräben auch Gräften genannt, in den Niederlanden Grachten. Man unterscheidet Wasserburgen, die durch umgebendes Wasser geschützt sind (angelegter Schutz) und Wasserburgen, deren Hauptschutz durch Flusslauf, Teiche mit Inseln oder Gräben gebildet wird (natürlicher Schutz) (aldus Wikipedia).

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal heeft het over een waterslot, een waterkasteel en een waterburcht. Bij waterslot spreekt men van een versterkte verblijfplaats in het algemeen of een watertoren of een lucht- of gasdichte afsluiting. Een waterkasteel is naast een groot schip en een aan het water gebouwde vesting ter bescherming van een stad of haven, een in of aan het water gebouwde lusthof. Een waterburcht is een kasteel dat door grachten omgeven is.

We mogen dus concluderen dat onder Wasserschloss hetzelfde wordt verstaan als het Nederlandse woord waterkasteel of waterburcht en dat het niets anders is dan een Middeleeuws kasteel omgeven door een verdedigingsgracht, in Nederland een veel voorkomend verschijnsel, maar in Duitsland toch minder algemeen, zodat men daar expliciet spreekt over een Wasserschloss.  CO

In de laatste Cascade Nieuwsbrief vermeldde Carla het al, Beeckestijn wordt niet verkocht, maar geruild tegen grond in de wijk Velserbroek en komt daarmee in handen van de Dienst Landelijk Gebied van het ministerie van Landbouw. Deze Rijksdienst zal de buitenplaats doorleveren aan Natuurmonumenten. Het hoofdgebouw gaat naar de Vereniging Hendrick de Keyser. Daarmee is de toekomst van het cultureel erfgoed voorgoed veilig gesteld.
Meer valt te lezen op Beeckestijn moet open blijven!

Beeckestijn 1959  Bron: Bulletin KNOB (1959)

In 1959 schreef Dr. R. van Luttervelt, in Bulletin KNOB 1959, ‘Wat zal er van het oude huis worden? Er zijn stemmen opgegaan om het maar af te breken en alleen het park te bewaren als een oord voor ontspanning en natuurgenot. Het is vurig te hopen dat zulks n i e t gebeurt!‘  en  ‘Bijkans astronomische bedragen worden jaarlijks over heel de wereld gespendeerd voor het aankopen van oude schilderijen en beeldhouwwerken, meubelen en allerhande kunstvoorwerpen. Is het niet zonderling xe2x80x94 ja, in dit verband onredelijk en onzakelijk xe2x80x94 dat een mooi oud huis, waar dergelijke objecten thuishoren, door verwaarlozing met ondergang wordt bedreigd?‘  en tot slot  ‘Mocht de behoefte gevoeld worden, dan valt ook te denken aan een museum van de Nederlandse buitenplaats, van tuinen en parken in het algemeen. Een dergelijke instelling bestaat nog niet, hoewel de gedachte hieraan waarlijk niet gezocht lijkt. Te weinig realiseert men zich nog, welk een bijzondere en belangrijke facet van onze cultuur de buitenplaats hier eeuwen lang heeft gevormd en nog steeds vormt. In hoge mate heeft zij, sedert de 17de eeuw, het aspect van ons landschap bepaald. Is er wel iets zó typisch Nederlands te bedenken, iets dat nergens elders ter wereld voorkomt, als onze burgerlijke, nooit tot grote omvang en buitenissig praalvertoon uitgegroeide buitenplaats?’.

Nu bijna 50 jaar later wordt Beeckestijn weer behouden. En de getoonde afbeelding zal nooit meer zijn. Tenslotte zegt Vereniging Hendrick de Keyser ‘Eenmaal verworven panden worden bij Hendrick de Keyser nooit meer afgestaan. Dat betekent een absolute garantie dat het gebouw nooit terechtkomt in een traject van projectontwikkeling‘.

En zou van Luttervelds suggestie worden overgenomen? Haarlems Dagblad vermeldt ‘Landgoed Beeckestijn wordt een centrum voor tuin- en landschapsarchitectuur’.  JH